شامگاه یکشنبه ایران بالاخره آخرین گام کاهش تعهدات برجامی خود را اعلام کرد.

بر اساس بیانیه‌ای که دولت ایران در اختیار رسانه‌ها گذاشته است، اگرچه اعلام نکرده است که از برجام خارج می‌شود، ولی در واکنش به «تحریم‌ها و عدم انتفاع ایران از منافع برجام»، تصریح کرده است که از این پس هیچ محدودیتی بر برنامه هسته‌ای خود اعمال نخواهد کرد. 

رفع این محدودیت‌ها در سه حوزه، تعداد سانتریفیوژ، درصد غنی‌سازی، و میزان مواد غنی‌شده در کشور و تحقیق و توسعه خواهد بود: «جمهوری  اسلامی ایران در گام پنجم کاهش تعهدات خود، آخرین مورد کلیدی از محدودیت های عملیاتی خود در برجام، یعنی «محدودیت در تعداد سانتریفیوژها» را کنار می‌گذارد. بدین ترتیب، برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران دیگر با هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی شده، و تحقیق و توسعه) مواجه نیست و منبعد، برنامه هسته‌ای ایران صرفا بر اساس نیازهای فنی خود پیش خواهد رفت.»

ماه گذشته ۳ کشور اروپایی در واکنش به گام چهارم دولت ایران در کاهش تعهدات هسته‌ای، در نامه‌ای به آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد، اعلام کرده بودند که فعالیت‌های ایران می‌تواند نقض قطع‌نامه ۲۲۳۱ باشد. این ۳ کشور اروپایی و به ویژه فرانسه، اعلام کرده بودند که استفاده از مکانیسم ماشه را بررسی خواهند کرد. 

مکانیسم ماشه در صورتی فعال خواهد شد که یکی از طرفین برجام به این نتیجه برسد که طرف مقابل مرتکب سرپیچی کلی و تعیین‌کننده شده است. اگر یکی از کشورهای عضو دایم شورای امنیت سازمان ملل تصمیم به استفاده از مکانیسم ماشه بگیرد، آن عضو پس از ارجاع تخلف به کمیسیون حل اختلاف، قادر خواهد بود قطعنامه ۲۲۳۱ را ملغی کند و ایران را مجددا به زیر فشار تحریمی شورای امنیت سازمان ملل بازگرداند.

در بیانیه دولت ایران درباره گام پنجم برجام، به فعال شدن مکانیسم ماشه اشاره‌ای نشده است و تنها اعلام شده است که «در صورت رفع تحریم‌ها و منتفع شدن ایران از منافع برجام، جمهوری اسلامی ایران آماده بازگشت به تعهدات برجامی خود می‌باشد.»

ایران در بیانیه خود تاکید کرده است که همچنان به همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ادامه خواهد داد. به این ترتیب، ایران، بدون آن که از ان‌پی‌تی خارج شود، به وضعیت قبل از توافق هسته‌ای باز خواهد گشت. 

در بیانیه دولت جمهوری اسلامی ایران، به دیگر بخش‌های توافق هسته‌ای، به‌ویژه در مورد آینده فعالیت در رآکتور آب‌سنگین اراک، اشاره‌ای نشده است.

بر اساس برجام، قرار بود نیروگاه آب‌سنگین اراک با کمک فنی چین و آمریکا به نحوی بازطراحی شود که میزان پلوتونیوم اضافی ناشی از فعالیت آن به حداقل برسد. پس از خروج آمریکا از برجام، این کشور فعالیت خود را در اراک متوقف کرد. چین هنوز اجرای این پروژه را با همکاری نیروهای ایرانی در دست دارد. 

ایران در اردیبهشت 1398 و در سالگرد خروج آمریکا از برجام اعلام کرد که به صورت گام‌به‌گام تعهدات برجامی خود را کاهش خواهد داد. در 4 گام گذشته، ایران ابتدا محدودیت میزان ذخیره اورانیوم در ایران را تعلیق کرد. در گام دوم سطح غنی‌سازی از 3.67 به 4.5 درصد افزایش یافت. استفاده از سانتریفیوژهای نسل 6 و کار بر روی سانتریفیوژهای نسل 8 در گام سوم انجام شد. در گام چهارم هم سایت فردو که طبق برجام قرار بود سایت تحقیقاتی باشد دوباره به سایت غنی‌سازی تغییر ماهیت داد.

به نظر می‌رسد که حمله روز جمعه آمریکا و ترور فرمانده سپاه قدس، ایران را به این نتیجه رسانده است تا با چشم‌پوشی از شیوه کاهش تعهدات به صورت تدریجی، گام پنجم را به عنوان آخرین گام در این پروسه عملیاتی کند.